در میان کوه‌های سر به فلک کشیده منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان، یک کلیسای تاریخی با معماری فوق‌العاده با نام کلیسای سنت استپانوس قرار گرفته است. بنایی کهن که از مهم‌ترین کلیساهای ایران به شمار می‌رود و نامش از نام یکی از حواریون حضرت مسیح الهام گرفته شده است. شهرت کلیسای سنت استپانوس فقط به قدمت و معماری خاص آن محدود نمی‌شود. بلکه این بنا به عنوان میراث جهانی در لیست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده و هرساله گردشگران بسیاری را از کشورهای مختلف به سوی خود جذب می‌کند. اما آنچه این کلیسا را برای ارامنه متمایز می‌سازد، روز سنت تاتائوس است.
ارامنه در روزی خاص از سال، برای گرامیداشت تاتائوس، راهی کلیسای سنت استپانوس می‌شوند. این روز، چهاردهم مرداد ماه، مصادف با سالگرد مرگ تاتائوس، یکی از حواریون مسیح، است. اگر به لوکیشن‌های تاریخی علاقه دارید و مایل هستید سیر تا پیاز درباره کلیسای سنت استپانوس را بدانید، با ما همراه باشید. اگر میپرسید امروزکجابریم؟! باید بگوییم امروز میخواهیم به کلیسای سنت استپانوس سر بزنیم.
کلیسای سنت استپانوس کجاست؟
اشاره کردیم که کلیسای سنت استاپونس، یکی از جاهای دیدنی جلفا در جمهوری آذربایجان است که در محلی به نام قزل وانگ، یا صومعه سرخ، در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. کلیسا در محدوده مرز ایران و آذربایجان، و در منطقه آزاد ارس قرار گرفته و در حدود 3 کیلومتر با رودخانه ارس فاصله دارد. همچنین فاصله کلیسا سنت استپانوس از شهر جلفا، 17 کیلومتر است.
آدرس کلیسا سنت استپانوس: استان آذربایجان شرقی، ۱۷ کیلومتری غرب شهر مرزی جلفا
قدمت و معماری کلیسای سنت استپانوس
قدیمی‌ترین منبعی که به این کلیسا اشاره می‌کند، به سال 649 میلادی باز می‌گردد. برخی مورخان، بنای این کلیسا را به آغاز دین مسیحیت نسبت می‌دهند. در مقابل، عده‌ای دیگر معتقدند که این کلیسا در سال 976 میلادی و در زمان سلطنت آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان، بنا شده است.
بر اساس این روایت، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارمنیان، اسقف اعظم بالکن را با نام وانگ استپانوس مقدس به سرپرستی این مکان مقدس انتخاب می‌کند. سپس، با کمک‌های مالی پادشاه، کلیسایی در این محوطه احداث میشود.
در برخی از منابع تاریخی، مانند سفرنامه تاورنیه، قدمت کلیسا به دوره صفویه نسبت داده شده است. درحالیکه، بر اساس شیوه معماری و تزیینات ظریف به کار رفته در بخش خای داخلی، می‌توان نتیجه گرفته که این کلیسا در بین قرن‌های چهارم تا ششم هجری قمری یعنی قرن 10 تا 12 میلادی بنا شده است.
معماری کلیسای سنت استپانوس، تلفیقی بدیع از سبک‌های مختلف معماری است.به عبارت دیگر در این بنا، می‌توان ردپای معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی را مشاهده کرد. این ترکیب هنرمندانه، پس از ساخت کلیساهایی مانند سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس، به عنوان سبک معماری ارمنی شناخته میشود.
این بنای ارزشمند، در طول ادوار مختلف، مرمت و بازسازی شده تا شکوه و جلال خود را حفظ کند. در طی سال‌های 1053 تا 1066 هجری قمری، هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس، مرمت و بازسازی این بنا را بر عهده گرفت. در دوره صفوی و قاجار نیز بازسازی‌هایی در این کلیسا صورت گرفته است.
بر اساس کتیبه سنگی نسب شده در بالای درب کلیسا، در سال 1245 قمری، به فرمان عباس میرزا، ولیعهد قاجار، روستایی در دره شام خریداری و وقف کلیسا شده است. متن این کتیبه به شرح زیر است:
بسم الله الرحمن الرحیم و هو القدیم
در عصر سلطنت اعلی قدر قدرت، قضا توامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود. بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد، اولا به دولت شاه ایران واجب است دعا کند؛ ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید.
کتیبه علی اشرف نخجوانی، سده ۱۲۴۷
بخش های داخلی کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس، از بخش‌های مختلفی از جمله برج ناقوس، نمازخانه اصلی کلیسا و دیر کلیسای سنت استپانوس تشکیل شده که در ادامه هریک از این بخش ها را به شما معرفی می‌کنیم.
برج ناقوس کلیسا
در میان بخش‌های مختلف کلیسای سنت استپانوس، برج ناقوس اهمیت بالایی دارد. برج ناقوس در طبقه متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته است و گنبدی هرمی شکل و هشت‌ضلعی بر فراز آن، بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا استوار شده است.
هنرمندان و معماران چیره دست، با ظرافت و دقت، نقوش و حجاری‌های چشم‌نوازی را بر روی این برج طراحی کرده اند. تصویر فرشتگانی با چهار بال، سر گاو، صلیبی در کادر مستطیل‌شکل با گل‌های شبیه به خورشید یا شمسه، و چند طاووس و کبوتر، از جمله این نقوش هستند. برج ناقوس کلیسای سنت استپانوس، فقط یک سازه معماری نیست، بلکه تجلی‌گاه هنر، معنویت و تاریخ است.
نمازخانه اصلی کلیسا
نمازخانه اصلی کلیسا، محلی برای راز و نیاز و نیایش است. این فضای روحانی، با ابعاد 16 در 21 متر ساخته شده است و دری چوبی و منبت‌کاری شده متعلق به دوران قاجار در بخش ورودی نمازخانه دیده میشود.
تزیینات داخلی، فضای نمازخانه را به تابلویی چشم‌نواز تبدیل کرده‌اند و حجاری پایه‌ها، طاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و زنجیرهای کنار مقرنس‌کاری‌ها زیبایی این فضا را دو چندان کرده‌اند.
سه پنجره در بخش زیرین، نور طبیعی را به فضای نمازخانه هدایت می‌کنند و به آن حس روشنایی و طراوت می‌بخشند. اطراف این پنجره‌ها نیز با نقوش چلیپایی تزیین شده است. چلیپا، نمادی از جاودانگی و رستگاری است و در بسیاری از بناهای مذهبی دیده میشود.
دیر کلیسای سنت استپانوس
در کنار بنای باشکوه کلیسای سنت استپانوس، دیری کهن وجود دارد. در واقع این دیر و اتاق های آن، محل استراحت مسافرانی است که از شهرهای دیگر برای بازدید از کلیسا، سفر کرده اند.
در طبقه پایین نیز اصطبل چهارپایان ساخته شده تا نیازهای ساکنان دیر را برآورده کند. کتابخانه کلیسا نیز در این مکان قرار گرفته و گنجینه‌ای از دانش را در خود جای داده بود.
نوع معماری و مصالح استفاده شده برای ساخت دیر با کلیسا متفاوت است و همین موضوع نشان می‌دهد که دیر در دوره‌ای جداگانه از کلیسا ساخته شده است. سنگ‌نبشته‌هایی به زبان ارمنی نیز در داخل و خارج این دیر نصب شده‌اند که حاوی اطلاعات مهمی در مورد بانی کلیسا، معمار و تاریخ بنای هستند.
علت نامگذاری سنت استپانوس
نام این کلیسا از کلمه یونانیStephanos گرفته شده است. در دین مسیحیت، این واژه به معنای تاج و نمادی از حد کمال شناخته میشود. اما این تمام ماجرا نیست.
استفان سنت استپانوس، یکی از یاران حضرت مسیح و یکی از هفت تن نیک تاماتی بود. او پس از مراسم تحلیف توسط حواریون، به عنوان یکی از مبلغان مسیحیت به فعالیت پرداخت.
او در 26 دسامبر سال 36 میلادی توسط یهودیان اورشلیم به اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود به عنوان اولین شهید آیین مسیحیت به ش هادت رسید. برای گرامیداشت مقام استفان سنت استپانوس، کلیساهایی از جمله همین کلیسا، به نام سنت استپانوس نامگذاری شده‌اند.
جمع بندی و سخن پایانی
در این مطلب درباره کلیسا سنت استپانوس صحبت کردیم و اطلاعاتی درباره قدمت و تاریخچه کلیسا به همراه سبک معماری آن در اختیار شما قرار دادیم. بخش های مختلف کلیسا را به شما معرفی کردیم و علت نام گذاری این کلیسا را گفتیم. امیدواریم مطالعه این مطلب اطلاعات مفیدی درباره کلیسای سنت استپانوس در اختیار شما قرار داده باشد و از سفر به ای منطقه و بازدید از کلیسا لذت ببرید.
سوالات متداول
کلیسای سنت استپانوس کجاست؟
کلیسا سنت استپانوس در مرز ایران و کشور آذربایجان و در نزدیکی رود ارس قرار گرفته است.
ساعت کاری کلیسای سنت استپانوس چگونه است؟
ساعت بازدید از کلیسا، از 9 صبح الی 7 عصر است.
قدمت کلیسای سنت استپانوس چقدر است؟
مورخان قدمت این کلیسا رامتعلق به آغاز دوره مسیحت می‌دانند.
کلیسای استپانوس از چه بخش‌های تشکیل شده است؟
نمازخانه اصلی کلیسا، برج ناقوس و دیر کلیسا و موزه، از جمله بخش‌های اصلی کلیسای سنت استپانوس هستند.